Εφημερίδα της ανεξάρτητης Αριστεράς

Το iPad και το «τέλος» του βιβλίου


 Κάθε τεχνολογική επανάσταση, ιδιαίτερα στο χώρο της επικοινωνίας, τον τομέα με την πιο ραγδαία εξέλιξη τις τελευταίες δεκαετίες, δημιουργεί ακραίες αντιδράσεις, θετικές ή αρνητικές. Μετά από κάθε μεγάλη τεχνολογική αλλαγή, ορισμένοι θεωρούν ότι βρισκόμαστε μπροστά στη μεγαλύτερη κοινωνική τομή μετά την εφεύρεση του τροχού και άλλοι ότι έρχεται το τέλος του κόσμου και του πολιτισμού όπως τον ξέραμε. Ο ίδιος ο Πλάτωνας φοβόταν ότι με την έλευση της γραφής η ικανότητα του ανθρώπου να απομνημονεύει θα ατονήσει με αποτέλεσμα να εξασθενήσουν σταδιακά και οι υπόλοιπες νοητικές λειτουργίες του εγκεφάλου. Το ειρωνικό σήμερα είναι ότι: Πρώτον, θυμόμαστε τα λόγια του Πλάτωνα επειδή τα... έγραψε. Δεύτερον πως η κριτική που δέχεται σήμερα το ίντερνετ και οι νέες συσκευές επικοινωνίας και ανάγνωσης είναι στηριγμένες στην ίδια λογική.

 «Το βιβλίο στη σημερινή “υλική” μορφή του θα έχει πεθάνει σε πέντε χρόνια». Αυτή η πρόσφατη δήλωση του «γκουρού» της ψηφιακής εποχής Νικόλα Νεγρεπόντε μοιάζει από πολλές απόψεις με αστείο ή, στην καλύτερη περίπτωση, με δήλωση εντυπωσιασμού προκειμένου να προκαλέσει και να αναζωπυρώσει το ενδιαφέρον γύρω από το όνομα του. Ωστόσο δεν πρόκειται για ένα μεμονωμένο περιστατικό. Το γεγονός ότι από πέρυσι το μεγαλύτερο ηλεκτρονικό κατάστημα, αυτό της Amazon, πουλάει περισσότερα ηλεκτρονικά βιβλία παρά βιβλία από χαρτί μπορεί να μην είναι ακριβώς ενδεικτικό (για πολλούς λόγους), αλλά οπωσδήποτε αποτυπώνει μια πολύ δυναμική τάση συρρίκνωσης του έντυπου βιβλίου.




ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΖΙΑΝΤΖΗΣ 



«Επάγγελμα υπό εξαφάνιση» χαρακτηρίστηκαν οι παραδοσιακές εκδόσεις και σε ένα πρόσφατο επεισόδιο μιας από τις πιο δημοφιλείς τηλεοπτικές σειρές παγκοσμίως, του NCIS. Η «επανάσταση» των tablets, στα οποία το iPad διατηρεί μέχρι σήμερα μερίδιο αγοράς πάνω του 75%, και των ηλεκτρονικών συσκευών ανάγνωσης από διαφημιστικό τρικ έχει αποκτήσει μια δυναμική που απειλεί να συμπαρασύρει μεταξύ άλλων ολόκληρη τη βιομηχανία του βιβλίου, των εφημερίδων αλλά και των ίδιων των προσωπικών υπολογιστών όπως τους ξέραμε από τη δεκαετία του ’80 μέχρι σήμερα.
To iΡad 2, η πολυδιαφημισμένη μουλτιμίντια συσκευή της Apple, κυκλοφόρησε σε όλη την Ευρώπη στις 25 Μαρτίου. Στην Ελλάδα, λόγω της εθνικής εορτής, έγινε διαθέσιμη μια μέρα μετά. Το iΡad ανήκει στη νέα κατηγορία υπολογιστών σε σχήμα και μέγεθος πλακέτας (ή παλιάς σχολικής πλάκας) στην οποία η χρήση γίνεται απλά με το δάχτυλο χωρίς τη χρήση «ποντικιού» και το πληκτρολόγιο εμφανίζεται και αυτό ως μέρος της οθόνης όποτε χρειαστεί.





Η μεγάλη ειρωνεία είναι ότι ενώ η δεύτερη «βέρσιον» του iΡad κυκλοφόρησε στην Ελλάδα στις 26 Μαρτίου, η πρώτη «βέρσιον» διατέθηκε στη χώρα μας μόλις το Φεβρουάριο, με την εταιρεία να μη δέχεται να επιστρέψει χρήματα στους αγοραστές της πρώτης έκδοσης –όπως έκανε στις ΗΠΑ– που δεν γνώριζαν ότι το αναβαθμισμένο μοντέλο –στην ίδια τιμή– έρχεται μόλις ένα μήνα μετά! Με αυτό τον τρόπο, η Apple ξεφορτώθηκε μεγάλη μερίδα των παλιών αποθεμάτων της σε μια σειρά από αγορές οι οποίες εντάσσονται προφανώς στην κατηγορία «junk»! Η κυκλοφορία της νέας ναυαρχίδας της αναδυόμενης αγοράς των tablets συνέπεσε με την ανακοίνωση της κυκλοφορίας δεκάδων ανταγωνιστικών μοντέλων τα οποία θα τρέχουν λογισμικό από τη Google (Android), ενώ το καλοκαίρι αναμένονται και οι πρώτες ταμπλέτες με windows 7.

Το iPad πέτυχε να δημιουργήσει μια νέα κατηγορία προϊόντων ανάμεσα στα «έξυπνα» κινητά τηλέφωνα και τα netbooks μετατρέποντας υπέρ της «μειονεκτήματα», όπως την έλλειψη flash (μια τεχνολογία υπεύθυνη για όλες τις ενοχλητικές αναδυόμενες διαφημίσεις στο διαδίκτυο). Όπως έγραψε η εφημερίδα Γκάρντιαν, το iPad, αν και προωθείται ως συσκευή ψυχαγωγίας, έχει μεταμορφώσει ακόμα και την επαγγελματική ζωή σε μεγάλο βαθμό, διαψεύδοντας όσους συνεχίζουν να το αντιμετωπίζουν ως ένα «λαμπερό παιχνίδι» κατανάλωσης χωρίς καμία δημιουργική ικανότητα. Πολλοί μιλάνε για την ανατολή μιας νέας εποχής μετά τους παραδοσιακούς ηλεκτρονικούς υπολογιστές, αφού τα «έξυπνα» κινητά και οι ηλεκτρονικές ταμπλέτες αλλά και οι ηλεκτρονικές συσκευές που προορίζονται αποκλειστικά γι’ ανάγνωση –οι οποίες είναι ακόμα πιο φορητές, ελαφρές και ενεργειακά αυτόνομες– κερδίζουν διαρκώς μερίδιο αγοράς. H μονοκρατορία της Microsoft, που τα τελευταία 30 χρόνια αντιμετώπιζε με επιτυχία κάθε ανταγωνιστικό προϊόν, βλέπει το μερίδιο αγοράς της να μειώνεται και την Apple να την ξεπερνά για πρώτη φορά σε συνολική χρηματιστηριακή αξία. Με τις ταμπλέτες νέας γενιάς, μπορείς πλέον να κάνεις «τηλεδιασκέψεις», να αναπαράγεις ταινίες, ντοκιμαντέρ και παρουσιάζεις εργασίας σε οθόνες και τηλεοράσεις μεγάλου μεγέθους με ποιότητα «υψηλής ευκρίνειας».

Ωστόσο, το iΡad και η Apple δεν μπορούν να διατηρήσουν την πρωτοκαθεδρία για πάντα σε αυτή τη νέα αγορά αλλά φιλοδοξούν να κρατήσουν ένα υψηλό ποσοστό ιδιαίτερα στη λεγόμενη «high end» αγορά (στο κοινό με μεγαλύτερες αγοραστικές δυνατότητες). Τα αναγωνιστικά προϊόντα προσφέρουν παρόμοια τεχνικά χαρακτηριστικά με χαμηλότερη τιμή αλλά σε χειρότερο και πιο δύσχρηστο –προς το παρόν– «πακέτο». Το ερώτημα είναι τι πραγματικά μπορεί να κάνει κάποιος με μια ηλεκτρονική ταμπλέτα; Μπορεί να περιηγηθεί στο ίντερνετ από το κρεβάτι ή τον καναπέ του, να διαβάσει ένα βιβλίο ή ένα περιοδικό, να παίξει ηλεκτρονικά παιχνίδια, να ακούσει μουσική ή να δει μια ταινία. Οι δύο κύριες χρήσεις του ωστόσο είναι ως συσκευή ανάγνωσης ηλεκτρονικών βιβλίων και κειμένων από το ίντερνετ.

Η πλειονότητα των αναγνωστών επιμένει ακόμα και σήμερα ότι η εμπειρία της πιο ξεκούραστης για το μάτι ανάγνωσης σε χαρτί παραμένει ανυπέρβλητη και παραμένουν δύσπιστοι τόσο απέναντι στις ηλεκτρονικές ταμπλέτες όσο και στις αρκετά φθηνότερες συσκευές ανάγνωσης όπως τo kindle της Amazon. Σύμφωνα με τις έρευνες, το iΡad δεν φτάνει την αίσθηση του «φυσικού βιβλίου» κουράζει το μάτι κάπως –αλλά όχι δραματικά– περισσότερο από τις παραδοσιακές εκδόσεις και ελάχιστα περισσότερο από το kindle ή ανάλογες συσκευές οι οποίες χρησιμοποιούν την ανταγωνιστική τεχνολογία (e-ink) «οθόνες ηλεκτρονικού χαρτιού». Το μεγάλο μειονέκτημα της ταμπλέτας –ιδιαίτερα για χώρες όπως η Ελλάδα– είναι ότι απαιτεί να είσαι σε κλειστό ή σκιερό μέρος για να την «απολαύσεις» καθώς σε κάθε ηλιόλουστο εξωτερικό χώρο δημιουργείται αντανάκλαση και η οθόνη γίνεται δυσανάγνωστη! Η αγορά του ηλεκτρονικού βιβλίου στην Ελλάδα ουσιαστικά μόλις τώρα κάνει τα πρώτα της εμπορικά βήματα. Παρά το γεγονός ότι οι εκδοτικοί οίκοι συναντούν οικονομικές δυσκολίες σήμερα, με πιο τρανταχτό παράδειγμα το λουκέτο στα Ελληνικά Γράμματα από τον Οργανισμό Λαμπράκη και την απόλυση 100 εργαζομένων, το μέλλον διαγράφεται ιδιαίτερα κερδοφόρο για ορισμένες εκδοτικές επιχειρήσεις, καθώς δημιουργείται μια νέα παρθένα αγορά με μικρότερο κόστος και περισσότερες δυνατότητες κέρδους. Οι τίτλοι πάντως που προσφέρονται μέχρι στιγμής είναι απελπιστικά λίγοι, ενώ ακόμα δεν έχουν ολοκληρωθεί οι συμφωνίες για τη διάθεση τίτλων μέσω του ηλεκτρονικού βιβλιοπωλείου της Apple της Αmazon, καθώς λιγοστές είναι και οι ανάλογες ανεξάρτητες εφαρμογές στα smartphones, στο kindle ή σε άλλες ηλεκτρονικές ταμπλέτες.
Προς το παρόν χρειάζεται να αγοράσεις βιβλία (συνήθως κλειδωμένα με μορφές προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων), μέσω των ηλεκτρονικών σελίδων και να τις μεταφέρεις ο ίδιος στις αντίστοιχες συσκευές, ενώ ακόμα και η διάθεση τίτλων μέσω «ανεπίσημων» μονοπατιών είναι προβληματική. Αρκετοί από αυτούς τους προβληματισμούς για το copyright, τις μεθόδους που χρησιμοποιούνται σήμερα για την προστασία του περιεχομένου κ.ά. τέθηκαν και στην πρόσφατη ανοιχτή συζήτηση για το ψηφιακό βιβλίο και την αλλαγή του τοπίου στην παραγωγή και τη διάδοση των κειμένων που έγινε την περασμένη εβδομάδα στο Floral σε συνεργασία με το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου. Αυτό που τονίζουν πολλοί είναι ότι οι σημερινές τιμές παραμένουν πολύ υψηλές και μη ανταγωνιστικές για ένα προϊόν με μηδαμινό κόστος αναπαραγωγής και «ηλεκτρονικής αποθήκευσης». Κανένα σύστημα ψηφιακής προστασίας δεν πρόκειται να πείσει κάποιον να χαλάσει 10 ή 15 ευρώ για ένα βιβλίο όταν είναι γνωστό ότι η πειρατεία στην Ελλάδα του ΔΝΤ σαρώνει τα πάντα στο πέρασμά της.

Οι ελληνικοί μεγάλοι εκδοτικοί οίκοι μάλιστα που βιάζονται να εδραιώσουν την παρουσία τους στη νέα ψηφιακή αγορά και, όπως καταγγέλλει ο Σύλλογος Μεταφραστών - Διορθωτών - Επιμελητών, προσπερνούν σαν να ήταν απλώς συμβολική την υποχρέωσή τους από το νόμο να καταβάλουν τα προβλεπόμενα πνευματικά δικαιώματα στους μεταφραστές, απαιτώντας από αυτούς να υπογράψουν νέα συμφωνητικά που προβλέπουν σχεδόν μηδενικά ποσοστά. Και αυτό παρά το γεγονός ότι οι κρατικές επιδοτήσεις για την ψηφιοποίηση τίτλων μπορεί να φτάσουν έως και τις 400.000 ευρώ ανά επιχείρηση!

 To τραγικό είναι ότι και οι τιμές των ηλεκτρονικών βιβλίων στο εξωτερικό προσπερνώντας τον πιο βασικό νόμο του κέρδους συχνά είναι υψηλότερες από αυτές της έντυπης έκδοση! Η εκδοτική βιομηχανία μοιάζει να μην έχει διδαχτεί τίποτα από τα παθήματα της μουσικής βιομηχανίας (που ακόμα επιμένει ότι υπάρχει κρίση «φορμάτ» και όχι κρίση της ίδιας της μουσικής). Η Amazon έχει φτάσει στο εξωφρενικό σημείο να απαιτεί από τους αναγνώστες να πληρώνουν έως και 3 ευρώ για ηλεκτρονικά βιβλία, τα οποία ήδη διατίθενται δωρεάν από άλλες πηγές (μέσω του project Gutenberg), όπως και για κλασικά έργα, τα οποία έχουν εκπνεύσει τα πνευματικά δικαιώματα τόσο των συγγραφέων όσο και των μεταφραστών.



 Αυτό μοιάζει με αυτοκτονία για την ευρωπαϊκή αγορά –στην οποία οι νόμοι περί copyright και πειρατείας είναι πιο χαλαροί– όταν σήμερα μπορεί κάποιος με τις σημερινές ταχύτητες να κατεβάσει σχεδόν ολόκληρη την ψηφιακή βιβλιοθήκη της Amazon (στα Αγγλικά) σε 10 λεπτά μέσω του Pirate Bay ή κάποιας άλλης εναλλακτικής οδού. Οι εκδοτικοί οίκοι πρέπει να καταλάβουν ότι πρώτο τους μέλημα είναι να δημιουργήσουν μια αγορά με φτηνά και προσιτά βιβλία δίνοντας στον καταναλωτή την αίσθηση ότι δεν πιάνεται κορόιδο ξοδεύοντας χρήματα για ένα προϊόν χωρίς υλική υπόσταση.

 Οι νέες ηλεκτρονικές «πλάκες» και τα iPad δείχνουν ότι στην εποχή της μεγαλύτερης από ποτέ κρίσης υπερσυσσώρευσης οι συγκλονιστικές κατακτήσεις της τεχνολογίας περιορίζονται να «χαλάνε κόσμο» στην «επικοινωνία» στο εμπόριο, στο χρηματεμπόριο, στην εκπαίδευση, καθώς και στα πολλαπλά δίκτυα της επιχειρηματικής και πολιτικής διακυβέρνησης. Ενώ αντίθετα οι κατακτήσεις αυτές καθηλώνονται και «αποδιοργανώνονται» στα επίπεδα της πραγματικής παραγωγής μπροστά στο γενικό φόβο μιας ανεξέλεγκτης υποβάθμισης των ποσοστών κερδοφορίας. Οι νέες ηλεκτρονικές ταμπλέτες δεν αποτελούν την τελευταία κόκα κόλα στην έρημο των πολυμέσων. Η Apple και οι άλλες εταιρείες υποβαθμίζουν τεχνητά τις δυνατότητες τους και την αυτονομία τους ώστε να αποτελούν συμπληρωματικό οικιακό εξοπλισμό και να χρειάζονται απαραιτήτως ένα Macbook ή desktop υπολογιστή δίπλα τους για να αξιοποιηθούν.  

Από το μέλλον, επιστροφή στο παρόν;

Ο ιδρυτής της Microsoft Μπιλ Γκέιτς αρνήθηκε επανειλημμένα να σχολιάσει το iΡad παρατηρώντας απλώς ότι η Microsoft υπήρχε πρωτοπόρα εδώ και μια δεκαετία στη νέα κατηγορία συσκευών (των tablets). Τα tablets, ωστόσο, που βασίστηκαν στην πλατφόρμα των Windows, απέτυχαν παταγωδώς. To αποτέλεσμα ήταν ότι η Apple, μετά από μια δεκαετία από την εμφάνιση των πρώτων tablets, κατάφερε να αποσπάσει μερίδιο 95% της αγοράς. Αυτό έγινε γιατί όπως για μια ακόμα φορά αποδείχτηκε σημασία δεν έχει τόσο το προϊόν αλλά το περιτύλιγμα και πώς το πλασάρεις. Στη σύγχρονη διαφήμιση, όπως έγραψε και η Ναόμι Κλάιν στο βιβλίο της No logo, αυτό που ενδιαφέρει σήμερα τις εταιρείες είναι το «λάιφ στάιλ μπράντιγκ» η προβολή υπερβολικά δυνατών «σημάτων» και ιδεών και όχι τόσο τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του προϊόντος. Λέξεις όπως «επανάσταση», «μετασχηματισμός», «ανατροπή» χρησιμοποιούνται κατά κόρον σε αυτό το πλαίσιο.
 Το πιο σημαντικό στοιχείο των φουτουριστικών κινηματογραφικών ή τηλεοπτικών ταινιών και σειρών της δεκαετίας του ’60 και του ’70 δεν ήταν πόσο καλές ή κακές ήταν αλλά το πόσο διαφορετικά οραματίζονταν το «εγγύς» μέλλον. Χαρακτηριστική είναι και ολόκληρη η παραφιλολογία για το μαγικό κόσμο του «21ου αιώνα». Μια τυπική εικόνα εκείνης της εποχής που «περιγράφει» την εποχή που ζούμε σήμερα περιλαμβάνει αποικίες του ανθρώπου στο Διάστημα, ιπτάμενα αυτοκίνητα, ανθρωπόμορφα ρομπότ και όχι ηλεκτρονικές σκούπες που θα κάνουν τις οικιακές μας εργασίες. Οι έφηβοι θα πήγαιναν στο σχολείο με ιπτάμενα πατίνια (όπως στην ταινία Επιστροφή στο μέλλον). Η πραγματικότητα, όμως, είναι εντελώς διαφορετική!

 Σήμερα οι άνθρωποι εξακολουθούν να σκουπίζουν με σκούπα και φαράσι, να μαγειρεύουν σε συμβατικούς φούρνους και να οδηγούν αυτοκίνητα «εδάφους», τα οποία είναι μια εφεύρεση του προπερασμένου αιώνα και η τεχνολογική τους εξέλιξη και τα ηλεκτρονικά λαμπάκια –παρά τα διαφημιστικά τρικ– είναι απελπιστικά αργή. Οι χρόνοι δε μιας διαδρομής με το τρένο –στην Ελλάδα– έχουν επιστρέψει στα επίπεδα της δεκαετίας του ’30 σε πολλές περιπτώσεις. Η βιοτεχνολογία και η κβαντική φυσική ακόμα δεν έχουν «δείξει τα δόντια τους», ιδιαίτερα στην καθημερινότητά μας, οι άνθρωποι παραμένουν ευάλωτοι στα ακραία καιρικά φαινόμενα, το πετρέλαιο θα παραμείνει βασική πηγή κάλυψης ενεργειακών αναγκών για πολλά χρόνια ακόμα. Σήμερα έχουμε μια απόλυτη, σταδιακή και επιταχυνόμενη επιδείνωση του επιπέδου ζωής, με κερασάκι στην τούρτα κάποιες βελτιώσεις και πρόσβαση στην ψηφιακή ψυχαγωγία και επικοινωνία.

 Η πρόσβαση στο «γρήγορο» ίντερνετ αναγνωρίζεται σε πολλές χώρες –και με δικαστικές αποφάσεις– ως ιερό «θεμαλιακό δικαίωμα του ανθρώπου». Σύμφωνα με μια πρόσφατη έρευνα που δημοσίευσε το BBC με δείγμα 27.000 ερωτηθέντες σε 26 χώρες, τέσσερις στους πέντε ανθρώπους στηρίζουν την πρωτοβουλία για παγκόσμια δημόσια και δωρεάν ευρυζωνική κάλυψη, την ίδια ώρα που στο Νέο Δελχί το 32% των Ινδών δεν έχει πρόσβαση σε τουαλέτα και κανένα ανάλογο κίνημα δεν ενδιαφέρεται να κάνει κάτι γι’ αυτό!

 ΄Οπως πολύ εύστοχα είχε πει ο γάλλος σκηνοθέτης Ζαν-Λικ Γκοντάρ, ο πιο γρήγορος τρόπος να γίνεις ξεπερασμένος είναι να «είσαι απόλυτα μοντέρνος» για την εποχή σου. Το ηλεκτρονικό συγκρότημα με την εντυπωσιακή ονομασία Future Sound Of London είχε κάνει στη δεκαετία του ’90 μεταξύ άλλων δίσκους με πιασάρικους τίτλους όπως ISDN, στους οποίους υμνούσαν το μέλλον της μουσικής και του ραδιοφώνου μέσα από τις νέες συχνότητες. Για όσους δεν θυμούνται, η τεχνολογία ISDN δεν υπήρξε παρά μια ελάχιστα πιο γρήγορη –και αποτυχημένη εμπορικά– εκδοχή του «dial up» της πρώτης μορφής συνδέσεων ίντερνετ μέσω συμβατικών τηλεφωνικών γραμμών και όχι ευρυζωνικών συνδέσεων.

«Μέχρι το έτος 2000 κάθε σπίτι θα έχει βιντεοτηλέφωνο και φαξ» είχε προβλέψει το αφεντικό της IMB στη δεκαετία του ’80. Το 2011 όχι μόνο δεν υπάρχει κανένα σπίτι με βιντεοτηλέφωνο (άλλη υπόθεση η βιντεοκάμερα στους υπολογιστές), αλλά και η βιντεοκλήση στα κινητά τηλέφωνα με το περίφημο 3g που κανείς δεν ήθελε, ήταν μια εντελώς αποτυχημένη επένδυση που κλόνισε την πάλαι ποτέ νέα οικονομία.

Το βιβλίο που τυπώνεται πάνω σε «νεκρά δέντρα» έχει κυριαρχήσει εμπορικά και πολιτισμικά εδώ και αιώνες. Δεν είναι ένα ακόμα φορμάτ όπως οι βιντεοκασέτες betamax ή το VHS. Εφόσον η συμβατική σκούπα δεν έσβησε με την ηλεκτρονική, ο κινηματογράφος όχι μόνο επέζησε αλλά «έθαψε» –με μια έννοια– τις βιντεοκασέτες (ενώ το DVD πνέει τα λοίσθια) και οι θεατρικές παραστάσεις δεν έσβησαν με την ανακάλυψη του φιλμ, είναι ένα πολύ ασφαλές στοίχημα να προβλέψουμε ότι το τυπωμένο βιβλίο θα υπάρχει για πολλές δεκαετίες, ακόμα και αν το μερίδιο στην αγορά του μειωθεί και τα βιβλιοπωλεία συρρικνωθούν. Οι βιβλιοθήκες του μέλλοντος πιθανότατα θα μετριούνται όχι ανάλογα με τον αριθμό των τίτλων αλλά με τα terabytes αποθηκευτικού χώρου που χρησιμοποιούν. Η μεγάλες μάχες στο επίπεδο του πολιτισμού δεν θα γίνουν γύρω από το «φορματ» ούτε γύρω από το δίπολο αναλογικό ενάντια στο ψηφιακό. Ο Προύστ έγραφε πως κάθε βιβλίο που δεν έχει στον πυρήνα του το μήνυμα να αλλάξουμε τον κόσμο –ακόμα και ενάντια στη θέληση του συγγραφέα– είναι καταδικασμένο σε αποτυχία.

Αν ο πυρήνας της ψυχικής και πνευματικής συγκρότησης του ανθρώπου εξακολουθεί να στηρίζεται στο γνωστό δίπολο «ζωή ή επιβίωση», οι επαναφορτιζόμενες συσκευές ανάγνωσης, μπορεί να μην αποδειχθούν σύμμαχος για την κατάκτηση της πραγματικής ζωής, τα βιβλία ωστόσο που θα διακινούνται σε αυτές οπωσδήποτε μπορεί να είναι. Σε τελευταία ανάλυση σημασία δεν έχει αν θα διαβάζουμε σε περγαμηνή, τυπωμένο χαρτί ή οθόνη, αλλά το τι διαβάζουμε και γιατί.