Πολιτικά συμπεράσματα από τους λαϊκούς ξεσηκωμούς
Το τελευταίο διάστημα, τα σύννεφα στον ουρανό της αραβικής άνοιξης πυκνώνουν. Στο Μπαχρέιν, η εξουσία της βασιλικής οικογένειας φαίνεται να σταθεροποιείται χάρη στα τανκς της Σαουδικής Αραβίας, η οποία έπνιξε στο αίμα διαδηλωτές και οδηγεί σε βασανιστήρια και στρατοδικεία γιατρούς και φοιτητές, με τη σιωπηρή συγκατάθεση της Αμερικής. Σταθεροποίηση μέσω στυγνής καταστολής προσδοκούν και ο επί δεκαετίες σύμμαχος της Ουάσινγκτον Σάλεχ στην Υεμένη, αλλά και ο Άσαντ στη Συρία, τον οποίο οι Αμερικανοί επίσης ανέχονται, παρά την αντιιμπεριαλιστική και αντισιωνιστική ρητορεία του, καθώς φοβούνται ότι η διάδοχη κατάσταση (των Αδελφών Μουσουλμάνων; Η μήπως των αριστερών Μπααθιστών;) θα είναι ακόμη χειρότερη γι’ αυτούς.
ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ
Στη χώρα - οδηγό του αραβικού κόσμου, την Αίγυπτο, που θα καθορίσει και τη γενική κατεύθυνση των εξελίξεων, οι νέες συγκρούσεις μεταξύ Χριστιανών και Μουσουλμάνων (για τις οποίες πολλοί, ίσως όχι αβάσιμα, υποπτεύονται προβοκάτσια του παλιού καθεστώτος) προκαλούν φόβους ενός εκτροχιασμού του συνεχιζόμενου, λαϊκοδημοκρατικού κινήματος, ο οποίος θα νομιμοποιήσει νέες μορφές αυταρχισμού. Αλλά και στην Τυνησία, τη χώρα απ’ όπου ξεκίνησε το ντόμινο των ανατροπών, η αιματηρή καταστολή διαδηλώσεων της νεολαίας και οι έμμεσες απειλές της μεταβατικής κυβέρνησης για αναστολή των εκλογών της 24ης Ιουλίου έριξαν σκιές στη διαδικασία της μεταπολίτευσης. Τέλος, στη Λιβύη ο κλοιός γύρω από τον Καντάφι φαίνεται ότι αρχίζει να στενεύει, αλλά η ιμπεριαλιστική επέμβαση έχει από καιρό υποθηκεύσει την πιθανή νίκη της αντιπολίτευσης, δημιουργώντας προϋποθέσεις βοσνιοποίησης της χώρας.
Οι εξελίξεις αυτές θα ενισχύσουν τις τάσεις υποτίμησης των αραβικών εξεγέρσεων, που ήταν ούτως ή άλλως ισχυρές στους κόλπους της Αριστεράς (και όχι μόνο μετά την ΝΑΤΟϊκή επέμβαση στη Λιβύη: Μήπως οι ίδιοι δεν είχαν σπεύσει να κηδέψουν και την αιγυπτιακή εξέγερση, σαν περιορισμένης σημασίας έκρηξη, που κατέληξε σε στρατιωτική χούντα;). Σε παρόμοιες απλουστεύσεις συναντιέται η δογματικά φιλοευρωπαϊκή Αριστερά, που βλέπει πάντα αφ’ υψηλού την «καθυστερημένη» Ανατολή και η μπρεζνιεφικά απολιθωμένη σκέψη, που προσβλέπει μόνο στη δύναμη των κρατών, υποτιμώντας καίρια τη δυναμική των λαών, ιδίως όταν δεν καθοδηγούνται εξ αρχής και ανεπιφύλακτα από το «σωστό» κόμμα.
Για τους υπόλοιπους, οι δυσκολίες της αραβικής άνοιξης δεν προκαλούν έκπληξη ή απογοήτευση: Η άνοιξη είναι πάντα ασταθής και απρόβλεπτη, με τις ξαστεριές και τις καταιγίδες της. Οι λαϊκές εξεγέρσεις, περισσότερο οι επαναστάσεις δεν είναι μονόπρακτα έργα, αλλά ολόκληρες ιστορικές περίοδοι που περνούν από πολλά στάδια, όπου το καλύτερο συνυπάρχει ως δυνατότητα με το χειρότερο, ο Κερένσκι με τον Κορνίλοφ και τον Λένιν, όπου οι διαθέσεις και οι συσχετισμοί αλλάζουν προς τη μία και την άλλη κατεύθυνση πολύ γρήγορα κι όπου η τελική έκβαση δεν είναι προδιαγεγραμμένη από καμία νομοτέλεια, αλλά εξαρτάται καθοριστικά από τις επιλογές των δρώντων υποκειμένων.
Εκτίμησή μας είναι ότι η αναστάτωση στον αραβικό κόσμο αποτελεί μια ηφαιστειακή αφύπνιση μέχρι χθες ναρκωμένων πολιτικά μαζών που θα κρατήσει πολύ και θα περάσει από διάφορες φάσεις. Ακόμη κι αν δεν δικαιώσει τις προσδοκίες των αριστερών για μια βαθειά αντιιμπεριαλιστική και κοινωνική αλλαγή στο προβλέψιμο μέλλον (μήπως δεν «απέτυχαν», βραχυπρόθεσμα, και οι επαναστάσεις του 1789, του 1848 ή, πιο πρόσφατα, το «Καρακάσο» του 1989, το οποίο δέκα χρόνια αργότερα θα έφερνε την ανατροπή στη Λατινική Αμερική;) θα έχει δημιουργήσει μια άλλη κατάσταση πραγμάτων. Και μόνο το γεγονός ότι ανατρέπονται καθεστώτα - στηρίγματα του ιμπεριαλισμού (όπως ήταν, τα τελευταία χρόνια, όλα τα καθεστώτα της Βόρειας Αφρικής), όχι από «φωτισμένους» αξιωματικούς του στρατού ή από τους ιμάμηδες, αλλά από μια ηπειρωτική, «κοινωνική Ιντιφάντα», δημιουργεί αν μη τι άλλο καλύτερο έδαφος για τη βασανιστική πορεία συγκρότησης μιας νέας Αριστεράς και ενός νέου, λαϊκού αντιιμπεριαλισμού πάνω σε πιο σταθερές βάσεις.
Σε κάθε περίπτωση, μια αλληλουχία τόσο σοβαρών, λαϊκών εξεγέρσεων αποτελεί, για την παγκόσμια Αριστερά, πραγματικό χρυσωρυχείο εμπειριών, από το οποίο έχει κανείς πολλά καινούργια πράγματα να μάθει, αν βέβαια είναι διατεθειμένος να μάθει κι αν δεν θεωρεί ότι οι εξεγέρσεις γίνονται μόνο για να επιβεβαιώνουν τα βιβλία της βιβλιοθήκης του και τα ντοκουμέντα του κόμματός του.
Ενδεικτικά: Ως προς το περιεχόμενο, οι εξεγέρσεις τροφοδοτήθηκαν από ένα κράμα οικονομικών (άνοδος τιμών των τροφίμων), κοινωνικών (ανεργία, στέγαση) και δημοκρατικών (απολυταρχία, οικογενειοκρατία, κλεπτοκρατία) στόχων, τα οποία συνέκλιναν στην ανατροπή των υφιστάμενων καθεστώτων. Το αντιιμπεριαλιστικό στοιχείο, αν και δεν βρίσκεται στην πρώτη γραμμή, αποτελεί ουσιώδες στοιχείο των εξεγέρσεων (η αναγέννηση ενός πιο κοινωνικού και δημοκρατικού παναραβικού εθνικισμού - Νασερισμού είναι ορατή), εκφράζεται όμως περισσότερο εναντίον του οικονομικού ιμπεριαλισμού ΔΝΤ και ΕΕ και λιγότερο εναντίον της στρατιωτικής επικυριαρχίας ΝΑΤΟ και Ισραήλ.
Η πολιτική κατεύθυνση των εξεγέρσεων θα καθοριστεί από την αναμέτρηση για ηγεμονία μεταξύ των τεσσάρων βασικών ρευμάτων (ισλαμικού, φιλελεύθερου, αριστερού, εθνικιστικού) και από την εσωτερική διαπάλη μεταξύ της αστικοδημοκρατικής τάσης (που επιδιώκει μια καλύτερη διαπραγμάτευση στο πλαίσιο του καπιταλιστικού καταμερισμού εργασίας) και της λαϊκοδημοκρατικής τάσης, που έρχεται αντικειμενικά σε ρήξη με το παγκόσμιο σύστημα – μια αντίθεση που διαπερνά οριζόντια όλα τα υπάρχοντα ρεύματα.
Στο κοινωνικό επίπεδο, πρωταγωνιστεί ένας χαρακτηριστικός για περιφερειακές χώρες της ιμπεριαλιστικής αλυσίδας χαλαρός συνασπισμός εργατών, διανοουμένων, υποαπασχολούμενων, μορφωμένων νέων και πληβειακών στρωμάτων νομαδικής εργασίας. Περιοχές με βιομηχανική δραστηριότητα, πόλεις με επαναστατικό παρελθόν και φτωχότερες συνοικίες πρωταγωνίστησαν στις εξεγέρσεις, ενώ η αγροτική ύπαιθρος έμεινε γενικά αμέτοχη.
Ως προς τις μορφές πάλης, το καινούργιο στοιχείο που ανέδειξαν οι αραβικές εξεγέρσεις (πλάι σε παραδοσιακές μορφές, όπως οι μάχες οδοφραγμάτων και οι γενικές απεργίες) ήταν η παρατεταμένη κατάληψη κεντρικών πλατειών (π.χ. Ταχρίρ) και των γύρω κτιριακών συγκροτημάτων, που εξελίχθηκαν σε «εξεγερμένες πόλεις μέσα στην πόλη» (με πολιτικά επιτελεία, κέντρα επικοινωνιών, νοσοκομεία, υπηρεσίες επιμελητείας, ακόμη και ανακριτικές αίθουσες) και λειτουργούσαν ως δυνητικοί πόλοι δυαδικής εξουσίας. Ο διαχωρισμός των εξεγέρσεων σε «ειρηνικές» τύπου Αιγύπτου και «ένοπλες» τύπου Λιβύης δεν είναι ακριβής. Παντού υπήρξε, από ένα σημείο και μετά, συνδυασμός ειρηνικών και ένοπλων μορφών, οι αναλογίες μεταξύ των οποίων καθορίστηκαν από την έκταση και τη μορφή που πήρε η διάσπαση του στρατού υπό την επίδραση των εξεγέρσεων. Πολλά έχει να μάθει κανείς και από τη χρήση των νέων, διαδικτυακών μέσων επικοινωνίας στη νόμιμη και παράνομη δουλειά της εξέγερσης, από την οργάνωση της πρώτης διαδήλωσης, μέχρι την αντιμετώπιση των δυνάμεων καταστολής και τη δημιουργία αντιμηχανισμών πληροφοριών.
Τέλος, στον αραβικό κόσμο βλέπουμε να επαναλαμβάνεται με άλλες μορφές η τάση της προηγούμενης δεκαετίας στη Λατινική Αμερική: Αν και παραμένει καθοριστική η κλίμακα του έθνους - κράτους στην εκδήλωση, το περιεχόμενο, τις μορφές και τα όρια των κινημάτων, είναι έντονη η τάση της επέκτασής τους σε περιφερειακή κλίμακα. Όχι μόνο λόγω των πολιτιστικών, οικονομικών και πολιτικών διασυνδέσεων, αλλά και λόγω της συνειδητής ή ασυνείδητης ροπής προς μια περιφερειακή ολοκλήρωση που θα επιτρέψει την καλύτερη διαπραγμάτευση για τους μεν, ή ρήξη για τους δε με το διεθνή ιμπεριαλισμό. Αυτή η τάση της περιφερειακής επέκτασης της εξέγερσης (εν είδει ενός κοινωνικού, ευρωπαϊκού Μάη) θα είναι, πιστεύουμε, εξίσου ισχυρή στην Ευρώπη (ή, αρχικά, στην περιφέρεια της ευρωζώνης) από τη στιγμή που θα σπάσει ένας αδύνατος κρίκος της ιμπεριαλιστικής αλυσίδας και το τσουνάμι των εξεγέρσεων εκδηλωθεί και στην απέναντι πλευρά της Μεσογείου.
