Τα πολιτικά διακυβεύματα της εν εξελίξει οικονομικής κρίσης για την επαναστατική Αριστερά πραγματεύεται το νέο βιβλίο του Πέτρου Παπακωνσταντίνου, Επιστροφή στο μέλλον – η κρίση του υπαρκτού καπιταλισμού και η Αριστερά (εκδ. Λιβάνη).
Παρουσίαση: Λεωνίδας Βατικιώτης
Τους όρους υπό τους οποίους η Αριστερά μπορεί να εκμεταλλευτεί τη σημερινή εξαιρετική συγκυρία, διεκδικώντας την πολιτική ηγεμονία αρχικά και ανατρέποντας στη συνέχεια την αστική ηγεμονία, διερευνά ο Πέτρος Παπακωνσταντίνου στο τελευταίο (τέταρτο) βιβλίο του με τίτλο Επιστροφή στο μέλλον. Η κρίση του υπαρκτού καπιταλισμού και η Αριστερά. Συνολικά, πρόκειται για ένα βιβλίο που καταφέρνει να περιγράψει με εξαιρετική ασυνήθιστη επάρκεια όλες τις εξελίξεις στα βασικότερα επίπεδα. Ταυτόχρονα ξεχωρίζει για το βάθος των αναλύσεών του και την ιδεολογία που «φέρει» κι επίσης για την ευστοχία των καίριων ερωτημάτων που θέτει προς επίλυση.
Τα δεδομένα επί των οποίων στηρίζεται η ανάλυση περιλαμβάνονται στα πρώτα έξι κεφάλαια του βιβλίου. Στο πρώτο κεφάλαιο (Ο Μαρξ και τα όρια) ο Π. Παπακωνσταντίνου εξετάζει την τρέχουσα κρίση υπό την επίδραση δύο βαθύτερων τάσεων: της πτώσης του μέσου ποσοστού κέρδους που προκαλεί περιοδικές κρίσεις υπερσυσσώρευσης και της εντεινόμενης αυτοματοποίησης που πυροδοτεί μια συστημική κρίση αναπαραγωγής. Στο δεύτερο κεφάλαιο (Το μεγάλο άλμα προς τα πίσω) περιγράφεται η άνοδος του νεοφιλελευθερισμού, οι πυλώνες επί των οποίων στηρίχτηκε η ηγεμονία του – χρηματοποίηση, νεοφιλελευθερισμός, παγκοσμιοποίηση, η τρίτη τεχνολογική επανάσταση που συνέπεσε με την ανάδυσή του και οι πολιτικοί και οικονομικοί λόγοι της τεχνολογικής υστέρησης του υπαρκτού σοσιαλισμού. Στο τρίτο κεφάλαιο (Από τη φούσκα στο κραχ) επιχειρείται μια ανατομία της πρόσφατης κρίσης, χωρίς να μένει στα επιφαινόμενα. «Στη βάση του προβλήματος βρίσκεται η υπερεκμετάλλευση της εργατικής δύναμης, που χαρακτηρίζει το υπόδειγμα της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης», αναφέρεται χαρακτηριστικά. Στο επόμενο κεφάλαιο (Τα ρομπότ και το ζόμπι) περιγράφονται οι τρεις θεμελιώδεις ιδιομορφίες της τρέχουσας, τρίτης τεχνολογικής επανάστασης της πληροφορικής και της βιοτεχνολογίας κι οι άμεσες συνέπειες τους: κρίση εμπορευματοποίησης του προϊόντος της γνώσης κι επέκταση της εκμετάλλευσης από τη σφαίρα της παραγωγής στη σφαίρα της κυκλοφορίας και της αναπαραγωγής. Κυρίως όμως «η τρίτη τεχνολογική επανάσταση οδηγεί τη σύγκρουση ανάμεσα στις νέες παραγωγικές δυνάμεις και στις εκμεταλλευτικές παραγωγικές σχέσεις σε τέτοιο παροξυσμό, που τροφοδοτεί όχι απλά συνήθεις κρίσεις υπερσυσσώρευσης, αλλά μια ιστορική κρίση των ίδιων των νόμων αναπαραγωγής του κεφαλαίου». Στο πέμπτο κεφάλαιο (Οι δύο τελευταίες μεγάλες ιδέες) εξετάζονται η αξιοποίηση από την αστική τάξη της πράσινης ανάπτυξης και της ασφάλειας ως φθηνά υποκατάστατα του οραματικού κενού της, ενώ στο επόμενο κεφάλαιο (Το τέλος του κόσμου όπως τον ξέραμε) διερευνώνται οι γεωπολιτικές αλλαγές, όπως αναπτύχθηκαν στο έδαφος της κρίσης.
Το θεωρητικό επίκεντρο όλης της παραπάνω ανάλυσης, που κατά τη γνώμη μας προετοιμάζει το έδαφος και για τα επόμενα, εντοπίζεται στη διαπίστωση του συγγραφέα «πως η βίαιη μεταμόρφωση του ύστερου καπιταλισμού αλλάζει εκ βάθρων τους όρους της κοινωνικής και πολιτικής πάλης. Χωρίς να μειώνει το ρόλο του άμεσου οικονομικού αγώνα στην επιχείρηση, ενισχύει το ειδικό βάρος του γενικού, πολιτικού αγώνα». Με βάση αυτή την αφετηριακή άποψη ο Παπακωνσταντίνου στα επόμενα τρία κεφάλαια τοποθετείται στο θέμα των συμμαχιών της εργατικής τάξης (Το σφυρί και το ποντίκι), θέτει το περίγραμμα και σαφείς στόχους ενός σύγχρονου αντικαπιταλιστικού προγράμματος (Μπορεί να υπάρξει αριστερή πολιτική;) και τέλος, (στο κεφάλαιο: Οι τρεις εποχές του κομμουνισμού) μιλάει για τον κομμουνισμό του σήμερα, με σύγχρονους, πραγματικούς όρους.
Σε αυτό το δεύτερο μέρος, κατά τη δική μας ταξινόμηση, που θίγει θέματα συμμαχιών, τακτικής και στρατηγικής, ξεχωρίζουν ορισμένες θέσεις του που αποτελούν πολύτιμες συνεισφορές στην ιδεολογική διαπάλη. Για παράδειγμα, η άποψή του για το στρατηγικό χαρακτήρα της συμμαχίας της εργατικής τάξης με τη διανόηση κι ιδιαίτερα την επιστημονικοτεχνική που παίζει άμεσο ρόλο στην παραγωγή, υπό την ηγεμονία της εργατικής τάξης. Επίσης, η ανάγκη υιοθέτησης μιας πιο ρεαλιστικής αντίληψης για τη σύγχρονη εργατική τάξη που θα αποστασιοποιείται από τον απόλυτο, μεταφυσικό διαχωρισμό αντικειμένου - υποκειμένου, κοινωνικού είναι και κοινωνικής συνείδησης, στην προσπάθεια εξιχνίασης των αιτιών της παρατεταμένης πολιτικής αδράνειας. «Στην πραγματικότητα, η εργατική τάξη δεν υπάρχει πρώτα “αντικειμενικά”, ως αντικείμενο εκμετάλλευσης και ύστερα ως δρων ιστορικό υποκείμενο, που παλεύει, σκέφτεται, οργανώνεται και επιθυμεί μια άλλη τάξη πραγμάτων. Γεννιέται ευθύς εξαρχής σε ενότητα και σύγκρουση με τον άλλο πόλο της αντίθεσης, το κεφάλαιο», αναφέρει ο συγγραφέας. Περνώντας στους στόχους της επαναστατικής πολιτικής ξεχωρίζει η άποψή του για τη σύγκλιση του δημοκρατικού προβλήματος με τη θεμελιώδη αντίθεση κεφαλαίου - εργασίας κι επίσης η αναγόρευση ως βασικού πεδίου οικοδόμησης αριστερής ηγεμονίας του κοινωνικού ζητήματος «με την ευρύτερη (και συγκεκριμένη) έννοια, δηλαδή τη ζωτική ανάγκη ανατροπής του σημερινού ολοκληρωτικού καπιταλισμού».
Οι τελευταίες σελίδες του βιβλίου αναφέρονται στον κομμουνισμό. Ο Παπακωνσταντίνου συνεχίζει την κριτική που ξεκίνησε σε προηγούμενα κεφάλαια απέναντι σε σύγχρονους θεωρητικούς (Πρέβε, Μπαντιού, Νέγκρι - Χαρντ) ανασκευάζοντας σ’ αυτό το κεφάλαιο τις θέσεις του Χαλογουέι για μεταμοντέρνους αντιεξουσιαστικούς θύλακες, εντός του καπιταλισμού. Ακρογωνιαίος λίθος της άποψής του για το σύγχρονο κομμουνιστικό κίνημα, είναι πως δεν μπορεί να είναι «λιγότερο ευλύγιστο από τον αντίπαλό του, τόσο στην αντίληψή του για την πολιτική στρατηγική, όσο και στις μετωπικές μορφές οργάνωσής του». Μετά τον κομμουνισμό - κίνημα των Μαρξ - Ένγκελς και τον κομμουνισμό -κόμμα των Λένιν - Λούξεμπουργκ, ο σύγχρονος κομμουνισμός θα είναι ένας κομμουνισμός - μέτωπο, υποστηρίζει.
Εν κατακλείδι, η ανάλυση του Πέτρου Παπακωνσταντίνου πετυχαίνει περισσότερα από το να ανταποκριθεί στο στόχο που θέτει από την εισαγωγή ακόμη, δηλαδή «να προσφέρει μια στοιχειωδώς συνεκτική θεώρηση του μεγάλου μετασχηματισμού που δρομολόγησε ο διεθνής καπιταλισμός τα τελευταία 30 χρόνια». Το βιβλίο Επιστροφή στο Μέλλον αναμετριέται με μεγάλα και δύσκολα, «στενόχωρα» θεωρητικά και πολιτικά ερωτήματα και τολμά να δώσει ρηξικέλευθες απαντήσεις, από τη σκοπιά του επαναστατικού κομμουνισμού, πηγαίνοντας τη γνώση μας ένα μεγάλο βήμα μπροστά.
