Η σέντρα στο 32ο επαγγελματικό πρωτάθλημα ποδοσφαίρου ξεκίνησε με εκπλήξεις καθώς ούτε ο πρωταθλητής Παναθηναϊκός, ούτε η ΑΕΚ, ούτε ο Ολυμπιακός κατάφεραν να "νικήσουν το άγχος της πρεμιέρας" και να φύγουν με τους τρεις βαθμούς της νίκης. Μήπως το "πρωτάθλημα στα χρόνια του ΔΝΤ" είναι διαφορετικό από παλιότερα;
ΜΑΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ
Είναι η 52η διοργάνωση από καταβολής Α’ Εθνικής και η πέμπτη η οποία διοργανώνεται υπό τη μορφή της Σούπερ Λίγκας. Αν και η χρονιά δεν είναι επετειακή, εντούτοις μπορεί να λογίζεται στο μέλλον ως σημαδιακή καθώς είναι η πρώτη που θα διεξαχθεί στην Ελλάδα που βρίσκεται υπό την κατοχή του ΔΝΤ, της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και της ΕΚΤ. Την τελευταία φορά που η χώρα βρέθηκε υπό κατοχή την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου πολέμου , διακόπηκκε βίαια η αναδυόμενη «αυτοκρατορία» της ΑΕΚ. Παλιές ιστορίες, θα πει κανείς και πράγματι έτσι είναι καθώς πολύ νερό κύλησε στο μύλο της ιστορίας μέχρι σήμερα. Η νέα πραγματικότητα είναι αυτή που θα καθορίσει σε σημαντικό βαθμό τις μελλοντικές εξελίξεις στη δομή και την οργάνωση του πρωταθλήματος και σίγουρα θα αποτελέσει και τη θρυαλλίδα ανατροπής ή αλλαγής των συσχετισμών σε επίπεδο συλλόγων. Τις δύο τελευταίες δεκαετίες παρατηρήθηκε μια τρομακτική εμπορική επέκταση του ποδοσφαίρου σε πανευρωπαικό αλλά και σε ελληνικό επίπεδο με βασικό άξονα την άμεση διασύνδεση με την τηλεόραση και τη βιομηχανία του θεάματος. Η εξαιρετικά βαθιά κρίση της τηλεόρασης αλλά και το επαπειλούμενο κλείσιμο της στρόφιγγας της όποιας κρατικής χρηματοδότησης μπορούν να χαρακτηριστούν ως ωρολογιακές βόμβες στα θεμέλια του σαθρού, εκ προοιμίου, οικοδομήματος.
Παρά το γεγονός ότι εν μέσω κρίσης παρατηρείται επέκταση και αύξηση εσόδων των ποδοσφαιρικών συλλόγων σε ευρωπαϊκό επίπεδο, αυτό δεν προεξοφλεί ότι τα πράγματτα θα μείνουν ανεπηρέαστα. Από τις 16 ΠΑΕ της Α’ Εθνικής η συντριπτική πλειονότητα κινήθηκε στην μεταγραφική αγορά αναζητώντας ελεύθερους ποδοσφαιριστές και προχώρησαν, αρκετές από αυτές, σε αναδιαπραγμάτευση και μείωση συμβολαίων σε όσες περιπτώσεις ήταν εφικτό ή ακόμη και σε ανταλλαγές έμψυχου δυναμικού. Ελάχιστοι ήταν αυτοί που δαπάνησαν χρήματα και αυτό το έκαναν επειδή είχαν εξαιρετική ανάγκη ενίσχυσης όπως ο Ολυμπιακός. Κάπως έτσι ξεκίνησε και επισήμως η περίοδος των ισχνών αγελάδων του επαγγελματικού ποδοσφαίρου για την οποία ασφαλώς κανένας δεν είναι σε θέση να προβλέψει πότε θα λήξει και ποιοι θα είναι κερδισμένοι ή χαμένοι. Όπως λέει και το γνωστό ρητό, η φτώχεια φέρνει γκρίνια και το αποτέλεσμα ήταν φέτος πριν καν ξεκινήσει η αγωνιστική περίοδος τρεις ομάδες να απολύσουν τους προπονητές με τους οποίους ξεκίνησαν –οι ΠΑΕ Ολυμπιακός, ΠΑΟΚ και Ηρακλής– ενώ και οι βιαιότητες με νέα ποιοτικά χαρακτηριστικά έκαναν την εμφάνισή τους πριν το εναρκτήριο λάκτισμα. Επειδή όμως το λαοφιλέστερο σπορ είναι κάτι παραπάνω από οικονομικά μεγέθη και αριθμούς ή διαπλοκές με την πολιτική και την εξουσία, επειδή είναι κατά βάση ένα παιχνίδι, μπορεί ακόμη και σε αυτούς τους χαλεπούς καιρούς να είναι μια δεξαμενή ανατροφοδοτούμενων αναμνήσεων αλλά και μια ευκαιρία για πράξη, για αγωνιστική διάθεση και ομαδικό πνεύμα.
Οι ήρωες του μεσημεριού της Κυριακής κάποτε ήταν ασπρόμαυροι και για να δεις από κοντά τις φανέλες και τα χρώματά τους έπρεπε να είσαι τυχερός και ο πατέρας, ο μεγαλύτερος αδερφός ή ο θείος να σε πάρει μαζί του σε έναν ποδοσφαιρικό αγώνα. Το γήπεδο ενίσχυε τους μύθους και απομυθοποιούσε παράλληλα όλους αυτούς τους γίγαντες που παρήλαυναν μέσα από τις ραδιοφωνικές συχνότητες και τροφοδοτούσαν με μπαλιές και γκολ το οικοδόμημα που είχε υλικά από εκείνα με τα οποία φτιάχνονται τα όνειρα. Ίσως αυτή είναι και η πλέον ευεργετική λειτουργία του ποδοσφαίρου, ότι δηλαδή συχνά μέσα μας αναβιώνει η παιδική μας ηλικία, έστω και σε μικρά, απειροελάχιστα θραύσματα. Το 1979 τα ποδοσφαιρικά σωματεία μετατράπηκαν σε ανώνυμες εταιρείες. Οι αλλαγές μέσα σε 31 χρόνια μπορούν να χαρακτηριστούν με μια λέξη: κοσμογονικές. Η Ελλάδα έμπαινε καθυστερημένα στον κόσμο του αθλητικού και βιομηχανικού συμπλέγματος, ο οποίος με τη σειρά του οδήγησε σε ένα μοντέλο κατανάλωσης θεάματος με σαρκοβόρα ένστικτα και αδηφάγα χαρακτηριστικά. Πώς στ’ αλήθεια να αντισταθεί κανείς σε μια έτοιμη εικόνα, τυποποιημένη και πανομοιότυπη σε όλον τον κόσμο και για ποιο λόγο να μπει σε μια αφαιρετική διαδικασία σκέψης, η οποία ωστόσο θα όξυνε τη δημιουργικότητα της φαντασίας και τη μυθοπλασία; Στην πραγματικότητα μάλλον δεν συντελέστηκε τίποτε το διαφορετικό στο χώρο του ποδοσφαίρου και εν γένει του αθλητισμού σε σχέση με το τι συντελέστηκε στους κόλπους των δυτικοευρωπαϊκών κυρίως χωρών. Το πρόβλημα που προκύπτει ωστόσο είναι ουσιώδες για την ανάλυση του φαινομένου του ποδοσφαίρου. Οι Ποδοσφαιρικές Ανώνυμες Εταιρείες είναι αμιγώς εμπορικές επιχειρήσεις; Η απάντηση μπορεί να είναι διττή. Ναι, καθώς εκμεταλλεύονται ένα σήμα κατατεθέν και ουσιαστικά πουλάνε υπηρεσίες θεάματος σε πολυάριθμο κοινό. Είτε της χώρας είτε ακόμη και της αλλοδαπής, αν και το ελληνικό πρωτάθλημα δεν προσφέρεται για τέτοιου είδους εξαγωγές.
Υποτίθεται ότι οι ομάδες έχουν έναν ισολογισμό και άμεσο στόχο το κέρδος. Πώς εξηγούνται τότε τα τεράστια χρέη; Τεράστια χρέη με την ανοχή ή τη συναίνεση της πολιτείας η οποία διαμορφώνει το πλαίσιο της λειτουργίας και των θεσμικών κανόνων που διέπουν τη λειτουργία των ΠΑΕ. Το ζήτημα δεν είναι αμιγώς νομικό ή τεχνοκρατικό. Η έκθεση της εταιρείας οικονομικών αναλύσεων σε θέματα αθλητισμού και κυρίως ποδοσφαίρου Ντελόιτ εντ Τους είναι άκρως αποκαλυπτική. Τα χρέη των 732 ομάδων Α’ Εθνικής κατηγορίας σε πανευρωπαικό επίπεδο ανήλθαν την περίοδο 2008 - 2009 σε 8,5 δισ. ευρώ. Οι ποδοσφαιρικές φούσκες στην Ευρώπη σκάνε η μία μετά την άλλη και ομάδες όπως η Λιντς Γιουνάιτεντ, η Πόρτσμουθ, η Πάρμα ή η Ντόρτμουντ σβήνουν ή κινδυνεύουν να σβήσουν από τον ποδοσφαιρικό χάρτη και το πλέον τρανταχτό παράδειγμα στην αγωνιστική περίοδο που μόλις ξεκίνησε είναι η Λίβερπουλ.
Η έκθεση της Ντελόιτ πάντως αναδεικνύει και το οξύμωρο της αύξησης του τζίρου των 732 συλλόγων για την περίοδο όπου η οικονομική κρίση έφτασε σε παροξυσμό. Τα έσοδα της ποδοσφαιρικής βιομηχανίας έφτασαν σε ύψος ρεκόρ 11,5 δισ. ευρώ τα οποία μάλιστα είναι αυξημένα κατά 11% σε σχέση με την περίοδο 2007 - 2008, χρονιά δηλαδή κατά την οποία δεν είχε ενσκήψει με τόσο δραματικά χαρακτηριστικά η οικονομική κρίση. Η αλόγιστη γιγάντωση των χρεών, οι εξωπραγματικές αμοιβές και τα συμβόλαια ανάγκασαν την ευρωπαϊκή ομοσπονδία - ΟΥΕΦΑ να θέσει περιορισμούς και κανόνες οικονομικού «ευ αγωνίζεσθαι» οι οποίοι θα εφαρμοστούν από την αγωνιστική περίοδο 2012 - 2013 με την κρυφή ελπίδα να περιοριστούν αυτά τα φαινόμενα όντας σε περίοδο βαθιάς ύφεσης.
Είναι περίεργο αλλά οι ήρωες του κυριακάτικου απομεσήμερου από τότε που απέκτησαν χρώμα ξέφτισαν. Ξεθώριασαν και η λάμψη τους μοιάζει περισσότερο με θάμπος. Οι χάρτινοι ήρωες σε αγορίστικα περιοδικά, μια μπάλα και δύο πρόχειρα δοκάρια σε κάποια αλάνα φαντάζουν προϊστορία για τα παιδιά που μεγαλώνουν με το Πλέι στέισον και το Φούτμπολ μάνατζερ και δεν έχουν διαβάσει καν για Πελέ ή Μαραντόνα για να μην πάμε σε Σιδέρη, Δομάζο, Μαύρο ή Κούδα. Αίφνης (ποιητική αδεία καθώς η διαδικασία πήρε... κάμποσες δεκαετίες) το οικονομικό αποτέλεσμα της εταιρείας έγινε και φετίχ των φιλάθλων. Κάποιοι ένιωσαν πλούσιοι όσο η τσέπη του προέδρου άντεχε να ξοδεύει εκατομμύρια για μεταγραφές και συμβόλαια και υιοθέτησαν πολύ εύκολα την αμερικανική αντίληψη «ο πρώτος είναι πρώτος και ο δεύτερος τίποτα». Όπως ήταν φυσιολογικό η απληστία και η αδηφαγία οδήγησαν στα σημερινά αποτελέσματα τα οποία δεν θα αργήσουν να καθρεφτιστούν στις τέσσερις γραμμές του γηπέδου.
Το ελληνικό μοντέλο ανάπτυξης του επαγγελματικού ποδοσφαίρου εμφανίζει τις ιδιαιτερότητές του, όπως η στενή διασύνδεση του πολιτικού κατεστημένου με τα επιχειρηματικά συμφέροντα, τα οποία σε τελευταία ανάλυση καθορίζουν εν πολλοίς τις τύχες και την πορεία των ομάδων. Φέτος η κατάσταση στη Σούπερ Λίγκα αρχίζει και δείχνει τα σημάδια της οικονομικής στενότητας. Η κυβέρνηση διαμηνύει σε όλους τους τόνους την περικοπή των κρατικών δαπανών που σχετίζονται άμεσα με το ποδοσφαιρικό γίγνεσθαι και αφορούν κυρίως τον ΟΠΑΠ και τη χρηματοδότηση μέσω της γενικής γραμματείας Αθλητισμού των Ομοσπονδιών. Η πολιτεία χρηματοδοτεί τις ομοσπονδίες με 140 εκατομμύρια ευρώ εκ των οποίων τα 80 απορροφώνται από το ποδόσφαιρο. Ο γενικός γραμματέας Αθλητισμού Π. Μπιτσαξής χαρακτήρισε ως βασικό διαρθρωτικό πρόβλημα του αθλητισμού την υπερ-χρηματοδότηση του ποδοσφαίρου και δήλωνε: «Οι ΠΑΕ οφείλουν να καταλάβουν ότι πρέπει να σταθούν στα πόδια τους, να σταματήσουν να είναι κρατικοδίαιτες και οι όποιες συμβάσεις τους με το κράτος να στηρίζονται στο αμοιβαίο όφελος» .
Το ζήτημα είναι τι γίνεται πέρα από τις διαπιστώσεις και τις παραινέσεις. Η πολιτεία μόνο ως αξιόπιστη δεν μπορεί να χαρακτηριστεί με τη στάση της όλα τα προηγούμενα χρόνια και ήδη δέχεται πιέσεις από τη Σούπερ Λίγκα καθώς ο νέος της πρόεδρος και ιδιοκτήτης πλέον του Ολυμπιακού με τις πρώτες δηλώσεις που έκανε ζήτησε επιπλέον χρηματοδότηση 5 εκ. από τον ΟΠΑΠ για ενίσχυση της ασφάλειας και της φύλαξης των γηπέδων. Αυτά ωστόσο είναι ζητήματα που θα εξελιχθούν στο μέλλον. Προς το παρόν οι εκτιμήσεις οι οποίες μπορούν να γίνουν μιλούν για δραστική μείωση των εσόδων των ομάδων της Σούπερ Λίγκας καθώς τα συνολικά εισιτήρια αναμένεται να παρουσιάσουν πτώση ενώ πολλές ΠΑΕ αναγκάζονται να τα αναπροσαρμόσουν προς τα κάτω, ιδιαίτερα στην περιφέρεια. Εμπορικές συμφωνίες και χορηγοί ολοένα και λιγοστεύουν και το σταθερό έσοδο που απομένει στη Λίγκα είναι το πακέτο των τηλεοπτικών δικαιωμάτων το οποίο αντιστοιχεί σε 45 εκατομμύρια ευρώ για τη φετινή και την επόμενη χρονιά για τις 14 από τις 16 ομάδες. Οι ΠΑΕ Ολυμπιακός και Ξάνθη έχουν παραχωρήσει τα τηλεοπτικά τους δικαιώματα στη ΝΕΤ και ο πρώτος έχει προεισπράξει ήδη ό,τι αντιστοιχούσε μέχρι τον Ιούνιο του 2011. Μετά τη λήξη της περιόδου είναι πολύ πιθανό η ΝΕΤ να αποσυρθεί από τη μάχη των τηλεοπτικών δικαιωμάτων, κάτι που ήδη έχει πράξει ο Σκάι ο οποίος σε κοινοπραξία με τη Νόβα πέρυσι απέκτησε για μια τριετία τα δικαιώματα. Η κατάσταση αυτή αφενός οδηγεί σε μονοπώλιο, αφετέρου είναι πιθανό να οδηγήσει σε αναδιαπραγμάτευση που με τη σειρά της ίσως μεταφραστεί σε λιγότερα έσοδα για τις ΠΑΕ είτε σε αυξημένες συνδρομές στο τηλεοπτικό δίκτυο που τα έχει εξασφαλίσει, είτε ακόμη να περικλείει πιθανότητα να συμβούν και τα δύο. Αυτό βεβαίως ως γενικότερη εκτίμηση καθώς η αγωνιστική περίοδος μόλις ξεκίνησε.
H σκιά του νεοφιλελευθερισμού πέφτει βαριά στο ποδόσφαιρο
Ακόμη και άθελά του κανείς δεν μπορεί να μιλήσει για το ποδόσφαιρο χωρίς να αναφέρεται σε οικονομικά μεγέθη. Η παράμετρος που συμπληρώνει το σύγχρονο δίπολο του ποδοσφαίρου είναι η βία. Εφόσον αναφερθήκαμε στις ιδιαιτερότητες των ελληνικών ομάδων ως προς τη διαπλοκή τους με το κράτος αξίζει να αναφέρουμε πως ιστορικά οι ελληνικοί σύλλογοι δεν συγκροτήθηκαν με τα ξεκάθαρα ταξικά, εθνολογικά ή δογματικά επί της θρησκείας διαχωριστικά χαρακτηριστικά όπως συμβαίνει σχεδόν σε απόλυτο βαθμό στα βρετανικά νησιά, τα οποία απαρτίζονται από τέσσερις ομοσπονδίες με τρία ωστόσο πρωταθλήματα καθώς οι Ουαλοί συμμετέχουν στις αγγλικές λίγκες.
Εφόσον υπάρχει ομογενοποίηση σε επίπεδο δόγματος και φυλής, ο μοναδικός υφιστάμενος ορατός διαχωρισμός είναι ο ταξικός ο οποίος θα μπορούσε να εξηγήσει φαινόμενα βίας. Οι οικονομικές ανισότητες υποδαυλίζουν αντιπαραθέσεις και φαινόμενα βίας αν και για τα ελληνικά δεδομένα η σύνθεση του κοινού των ομάδων ποδοσφαιρικών συλλόγων είναι διαταξική. Ο πυρήνας της βίας ωστόσο βρίσκεται στην υπαγωγή του αθλήματος στη βιομηχανία του θεάματος, στην πλήρη αποξένωση των μαζών από το παραγόμενο πλέον προϊόν και στην υποταγή όλων αυτών στη νεοφιλελεύθερη οικονομική λειτουργία και το ιδεολόγημα της «ελεύθερης αγοράς». Σταδιακά εξαλείφθηκε η φαντασία κι ο αυτοσχεδιασμός και όλα παραπέμφθηκαν στους ειδικούς του μάρκετινγκ, της διαφήμισης και στους επαγγελματίες της εξέδρας. Παθητική κατανάλωση, εξ αποστάσεως παρακολούθηση αγώνων και ψευδεπίγραφες διαφορές και ιδεολογήματα συνέθεσαν τα τελευταία 30 χρόνια το ελληνικό ποδοσφαιρικό «παράδοξο», το οποίο αναπαράγεται απορροφώντας ό,τι αρνητικό και όποια παθογένεια εμφανίζονται στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Από αυτή την άποψη τα επεισόδια της Νέας Σμύρνης όπου οπαδοί, κατ’ ευφημισμόν ή μη, του Πανιωνίου «όργωσαν» το γήπεδο προκειμένου να μην αγωνιστεί σε ευρωπαϊκό παιχνίδι η ΑΕΚ παραπέμπουν στα χειρότερα παραδείγματα εμπέδωσης άκρως συντηρητικών λογικών κοινωνικού αυτοματισμού όπου μια κοινωνική ομάδα αποδέχεται άκριτα να υποστεί η ίδια ζημιά αρκεί να μην έχει όφελος ο «αντίπαλος». Όλη αυτή η διαδικασία θεωρητικοποιείται και χρησιμοποιεί ως καμουφλάζ κάποιες, ανύπαρκτες , «ιδεολογικές διαφορές». Εξίσου ακραίο παράδειγμα ο ξυλοδαρμός του προπονητή της ΑΕΚ Ντ. Μπάγεβιτς από οπαδούς της δικής του ομάδας σε φιλικό στην Καλλιθέα. Η ηθική της αυτοδικίας για μια «προδοσία» πρό δεκαπενταετίας. Ο τραμπουκισμός και οι άνανδρες επιθέσεις έφτασαν να έχουν το προκάλυμα της «ηθικής»!
Όλα αυτά είναι σημάδια από το μέλλον το οποίο υπογράφεται από το μνημόνιο και μια νέα κοινωνική πραγματικότητα. Η κατάσταση στο κοινωνικό πεδίο δείχνει να παίρνει τη μορφή της βρετανικής κοινωνίας επί Θάτσερ η οποία είχε φυσικά αντίκτυπο και στα ποδοσφαιρικά δρώμενα της Γηραιάς Αλβιόνας. Οι ποδοσφαιρικές ομάδες ως συλλογικότητες έδρασαν συσπειρωτικά όπως στην περίπτωση της Λίβερπουλ και χτυπήθηκαν ανελέητα ειδικά μετά τα τραγικά γεγονότα στο Χέιζελ το 1985. Σήμερα, μετά από 25 χρόνια ακραιφνούς και τριτοδρομικού νεοφιλελευθερισμού, η ομάδα του μεγάλου λιμανιού αναμένει την εξ Ανατολών σωτηρία ή την πλήρη καταστροφή μετά από μια περίοδο ανάπτυξης που και εκείνη βασίστηκε στον υπέρογκο δανεισμό. Στα μέτρα που αναλογούν στα ελληνικά δεδομένα, η επόμενη δεκαετία, τουλάχιστον, διαγράφεται με μελανά χρώματα και οι ομάδες που κινδυνεύουν με επώδυνες συνέπειες είναι αυτές οι οποίες συσπείρωναν κατά παράδοση μεγαλύτερο αριθμό μεσοστρωμάτων και προσφυγικούς πληθυσμούς που τα τροφοδότησαν. Σε αυτή την κατηγορία πίεσης εδώ και χρόνια έχουν μπει η ΑΕΚ και ο Πανιώνιος και σε μικρότερο βαθμό ο ΠΑΟΚ.
Η δεδομένη ενίσχυση του «διπολισμού» η οποία οξύνεται στο πλαίσιο του οικονομικού ανταγωνισμού πιέζει όλο και μεγαλύτερο αριθμό συλλόγων καθώς τα εκατομμύρια του Τσάμπιονς Λιγκ για Ολυμπιακό και Παναθηναϊκό μπορεί να μην είναι το παν, είναι όμως η σταθερή οικονομική βάση και η αφετηρία για «επέκταση» σε μερίδια αγοράς τα οποία πλέον απορροφούν και υποκαθιστούν την έννοια των φιλάθλων. Οι κλυδωνισμοί πάντως και στα δύο μεγάλα καράβια του επαγγελματικού ποδοσφαίρου είναι ορατοί και ίσως να ενταθούν για διαφορετικούς φυσικά λόγους. Εκτός ευρωπαϊκών διοργανώσεων, και άρα εσόδων, ειδικά φέτος, για δεύτερη φορά τα τελευταία τρία χρόνια η πειραϊκή ΠΑΕ με νέα ιδιοκτησία επιχειρεί να ανακτήσει τα σκήπτρα και την άμεση οικονομική ανακούφιση την οποία συνεπάγεται η απευθείας συμμετοχή σε ομίλους του Τσάμπιονς Λιγκ. Από την άλλη, η πράσινη ΠΑΕ συνταράσσεται από έριδες και εμφύλιους ανταγωνισμούς με αντανάκλαση στο επιχειρηματικό επίπεδο και κινείται στην αβεβαιότητα. Ούτως ή άλλως η πίεση θα είναι έντονη καθώς στο ευρωπαϊκό οικονομικό γίγνεσθαι του αθλήματος οι μεγάλες ελληνικές ΠΑΕ είναι σε επίπεδο κάτω του μικρομεσαίου και ο μέσος όρος των εσόδων τους δεν ξεπερνάει το 1/10 των εσόδων των αγγλικών κλαμπ ή το 1/8 των ισπανικών. Η φετινή χρονιά σε αγωνιστικό επίπεδο ίσως να μην προσφέρει κάτι καινούριο και θεαματικό, όμως ήδη πριν καλά καλά ξεκινήσει έχει δώσει το στίγμα μιας πολύ ενδιαφέρουσας σειράς γεγονότων και καταστάσεων σε μια εποχή που προδιαγράφεται πρωτόγνωρη και, ελπίζουμε, γεμάτη ανατροπές...
